Parel van Polen

Gdansk was één van de belangrijkste Hanzesteden in de late middeleeuwen. Die Hanze was een vrijhandelsverbond van handelaren en steden langs de Noord- en Oostzee. Tijdens de middeleeuwen gaven ze elkaar rechten en hielpen ze elkaar om hun business internationaal te versterken. Denk daarbij aan kleppers als Lübeck, Kiel, Groningen, Brugge. Het verbond maakte van Gdansk een superrijke en welvarende stad tijdens de gouden zeventiende eeuw. Vandaag zit Polen in de EU, levert het met Donald Tusk zelfs de president aan de Europese Raad, en geniet het – zelfs zonder de euro – volop van de vrije handel in de EU-regio. Niks is veranderd, lijkt het.

We fietsen verder door de stad, richting haven. Wat een schril contrast: het lijkt wel het watermerk van deze stad te zijn. De ooit zo succesrijke scheepswerf van Gdansk is verveld, werkt nog wel maar maakt verlies. Schoon in hun spuuglelijkheid vinden we de zigzaggende commiblokken waar arbeiders onder het juk van het communisme voor een aalmoes konden wonen. Terwijl het centrum van de stad opvalt door zijn mooie restauraties van kapotte gebouwen én de vele chique boetiekjes en horecazaken, is het hier, aan de buitenzijde van diezelfde stad, vooral kommer en kwel.

Geen liefde voor Walesa

Op die eens zo bloeiende scheepswerf werkte ene Lech Walesa als elektricien. Hij was dé leider van de arbeidersopstand tegen de erbarmelijke werkomstandigheden en veel te hoge voedselprijzen. In 1980 stond hij aan de wieg van het ‘akkoord van Gdansk’, waarin het recht om zich in een vakbond te verenigen gevrijwaard werd. Meteen de eerste vakbond in een communistisch land, en meteen het startschot voor de democratisering van het hele Oostblok. Walesa ging de nor in, kreeg later de Nobelprijs voor de Vrede en was tussen 1990 en 1995 president van Polen. ‘Maar we houden niet erg van hem’, zegt onze gids enigszins verrassend.

‘We weten met stellige zekerheid dat hij een spion was van de Poolse communistische inlichtingendienst. Hij kreeg geld om medearbeiders te verklikken.’ Zelf doet de besnorde vakbondsman een en ander af als klinkklare nonsens, maar de werkelijkheid blijkt hem tegen te spreken: het verzamelde bewijsmateriaal is overduidelijk en plaatst hem in een minder fraai daglicht. Aan de hele protestperiode en de opkomst van de vakbond Solidarnosc is nu een schitterend museum gewijd: het European Solidarity Centre in Gdansk. We nemen onze tijd en dompelen ons onder in intriges, machtsstrijd, hoop, wanhoop, geweld en dood, miserie en overwinning. Een adembenemende rollercoaster door een stuk geschiedenis dat we ons nog levendig herinneren.

Een en ander hangt natuurlijk ook samen met die andere wereldberoemde Pool: Karol Wojtyla, paus van 1978 tot 2005. Meer dan eender welke andere Pool ook belichaamde Wojtyla de ware geest van het land. Waar we ook gaan, fietsen of slenteren in Gdansk, Wojtyla is overal aanwezig: portretten, standbeelden, Vaticaanse kruisbeelden. Onze gids is duidelijk: ‘Negatief spreken over Johannes-Paulus II is absoluut not done. Hij is onze grootste heilige.’ Waarom, willen we weten. ‘Hij belichaamt de hoop die ons land zo kenmerkt. Wij hebben in onze geschiedenis nooit communisme gewild. Hij gaf ons hoop op democratie. Hij steunde de protesten in 1980.’ Wojtyla’s invloed op de geschiedenis van het land valt nauwelijks te onderschatten. Terwijl de ster van Walesa al lang tanende (of uitgedoofd) is, leeft J-P II nog altijd voort in de harten van de katholieke Polen.

Met de fiets gaat het de stad uit richting Sopot, het kuststadje ten noordwesten van Gdansk. De kuststrook tussen Gdansk en Sopot – amper 20 kilometer van elkaar verwijderd – is van het mooiste wat je in de regio Pommeren kan doen op een mooie zomerdag. Het is een geweldige fietspromenade. Sopot zelf is de ‘zomerhoofdstad’ van Polen. Het heeft een pier die meer dan een kilometer in de Oostzee uitsteekt en het bulkt er van de Knokke-Zoute-achtige villa’s en praalkastelen. Vastgoedprijzen schieten er door het dak, zodat alleen de rich & famous hier blijven kleven.

De burgemeester – in graaf Lippensstijl – laat zich ‘president’ noemen. Maar het is een knap strandstadje met grandeur en thermaal water. En het perfect onderhouden fietspad loodst je in de heerlijke koelte van naaldbomen achter de duinen richting Gdansk.

We laveren langs wandelaars, skaters, fietsers, slenteraars, zonzoekers. Vanop Gruba Ryba, een pier halfweg tussen Sopot en Gdansk zien we de hoge kranen van de scheepswerf van Gdansk opdoemen. En we kijken naar de o zo vredig lijkende Westerplatte. Dat is een schiereiland in één van de vele delta’s van de rivier de Wisla dat de geschiedenisboeken haalde als plaats waar de Duitsers in september 1939 Polen binnenvielen en zo de Tweede Wereldoorlog begonnen.

Het contrast kan nauwelijks groter zijn. Terwijl een indrukwekkend monument op Westerplatte de Poolse verzetsleden eert, spelen vandaag gebronsde bronstige kerels beachvolley op het strand, en zonnen zedige meisjes in het zwoele zand. Kinderen bouwen zandkastelen. Even buitengaats wachten dikke containerschepen om de haven van Gdansk binnen te glijden.

Wie Gdansk bezoekt, moet verder kijken dan de stad alleen. Sopot kregen we al per fiets te zien. Nu trekken we per taxi naar het immense kasteel van Malbork, vijftig kilometer ten zuiden van Gdansk, in de delta van de rivier de Wisla, of Vistula. We waden ons een weg doorheen de drommen schoolkinderen (Malbork lijkt op ons Bokrijk: elk kind moet het ooit bezocht hebben), en betreden het immense rode bakstenen kasteelcomplex. Malbork (Marienburg in het Duits) is qua oppervlakte het grootste kasteel ter wereld.

Op het einde van de dertiende eeuw begon de Orde van de Teutonen met de bouw: een katholiek-militaire orde die hier haar hoofdkwartier bouwde. Nu is het een immens gotisch bouwwerk. We lopen er aandachtig doorheen en leren veel over de geschiedenis van de Orde van de Teutonen. Het prachtige refectorium had zelfs vloerverwarming! Gidsen gekleed in het typisch witte habijt met zwart kruis vertellen enthousiast over veldslagen, nederlagen, gevechten, middeleeuwse geschiedenis.

Het kasteel had zelfs zijn eigen haven, horen we, waarlangs de Teutonen amber uit het hinterland exporteerden. En voor de grote boodschap moesten de bewoners van het kasteel naar de ‘Gdansktoren’: de Teutonen dreven wat graag de spot met de inwoners van de Hanzestad - ze voelden zich boven de stad verheven – en vernoemden hun wc-toren spottend naar Gdansk. We ronden ons bezoek af met een klim tot boven op de toren van het kasteel. Rondom ons zien we tot vijftig kilometer ver. Aan de noordkant zien we de buitenkant van Gdansk in de warme zon trillen.

Afkoeling krijgen we op een rivierboot van Vistula Cruises. We varen langs de Nogat tot op de Vistula, en dobberen zo weer noordwaarts richting Gdansk. Als apero drinken we een Zubrowka: verplichte kost voor wie Polen bezoekt. Het is de typische vodka-met-grasspriet. Van die grasspriet wordt gezegd dat hij bewaterd werd met urine van bizons. Zal wel zijn, denken we, als we ons op het voordek van ons schip installeren. Kapitein Krzysztof (waarom heeft het Pools zoveel medeklinkers?), loodst ons langs een sluis. De oude, wat norse wachter Bogdan draait zijn sluis met de hand open.

Piepend-langzaam. ‘Ik werk van twaalf tot zeven. Da’s goed voor zo’n tien boten.’ De stress zal hem niet kapot krijgen. We overwinnen anderhalve meter hoogteverschil. Ondertussen haalt een zomeronweer ons langzaam in. Enkele kraanvogels en ooievaars haasten zich naar betere oorden. We kruipen de kleine kajuit in, gieten onszelf nog één Zubrowka in (de laatste, echt waar), en kijken mijmerend door het met regen bedruppelde venster. Traag schuift Polen aan ons voorbij. Een almaar betere toekomst tegemoet.

Het voelt zomers in het bruisende autoluwe oude stadscentrum van Gdansk. We hebben een fiets gehuurd en willen enkele dagen in en rond de noordelijke havenstad fietsen. We slenteren eerst even rond de basiliek van de Heilige Maria. Nauwelijks armoede te bespeuren hier, geen grauw communismebeton, maar wel middeleeuwse huizen die uit een postkaart van Brugge of Amsterdam lijken te komen, gezellige en betaalbare terrasjes en eethuizen, vrolijk kwebbelende studenten en drommen Zweedse en Duitse toeristen. We nemen de basiliek in ons op. Aan de buitenkant oogt de enorme bakstenen gotische kerk ronduit indrukwekkend, met haar centrale toren zonder top en de vijf spitse randtorentjes.

Er werd aan gebouwd van 1343 tot 1502. Initieel werd ze door protestanten en katholieken gedeeld, maar later werd ze uniek luthers. Pas toen Gdansk na de Tweede Wereldoorlog niet langer Duits maar Pools werd, werd de kerk opnieuw katholiek. Binnenin is plaats voor 23.000 bezoekers. Polen zijn uiterst katholiek, en grote kerken lopen er nog altijd met gemak vol. Met dank allicht aan paus Johannes-Paulus II, ofwel Karol Wojtyla, de man die later in dit verhaal nog terug zal komen.

De binnenzijde van de kerk lijkt op een werf: de restauratie is nog volop aan de gang, nadat de kerk in WO II voor meer dan de helft kapot werd geschoten. Het Rode Leger wilde in het voorjaar van 1945 graag Berlijn aanvallen, maar moest daarvoor eerst Gdansk klein krijgen, dat op de weg naar Berlijn lag. Het werd een slag waarbij de Duitsers Pommeren verloren en Gdansk voor 90 procent aan flarden werd geschoten en gebombardeerd door de Russen.

Daardoor is de oude binnenstad van Gdansk vandaag paradoxaal genoeg bijzonder fraai: de Polen werken zich sindsdien uit de naad om hun Hanzestad opnieuw in haar oorspronkelijke glorie uit de Gouden Eeuw te herstellen. ‘Hoewel’, zegt onze gids Mickal Maj, ‘je die reconstructiewerken met een korrel zout moet nemen. De herstellingen zijn eerder romantisch opgevat: we herbouwen de stad zoals we denken dat ze geweest moet zijn tijdens de Hanzeperiode.’ Fake reconstruction, het is eens wat anders dan fake news. Het resultaat mag er in elk geval zijn.