Meuse, mon amour

De herfst is het seizoen waarin de zomer en de winter dagelijks de degens kruisen. En waarin de nacht de dag langzaam maar zeker terug in de loopgraven jaagt. Ik druk het nogal militair uit, maar dat is de schuld van de Maas. Tussen Luik en de Franse grens draagt de rivier nog haar oud legeruniform. Eentje uit de tijd van kanonnen en bajonetten. Hoei, Namen, Dinant en Givet worden overschaduwd door forten en citadellen. Al die vestingen duwen mijn gedachten in een militair sjabloon, zoals het harde gesteente de Maas in een nauwe vallei met rechte rotswanden dwingt. Ik kan je nu al verklappen dat ik vrijer ademde in de weidse Franse rivierlandschappen. En dat ook daar oorlogen het land getekend hebben.

Maas-zonder-water
Voorlopig is alles peis en vree. Mijn camper staat in Haut-Le-Wastia, op een heuvel boven de Maas. De dag kruipt loom uit de veren. Er zit zomers blauw in de hemel en winterse kilte in het doorweekte gras. Ik heb mijn deelcamper gisteravond afgehaald in Antwerpen en ben meteen vertrokken. Toen ik de camperplaats bereikte, gaf de thermometer 4 graden Celsius aan. Ik hield de daktent van de Volkswagen California gesloten en gebruikte het bed in het busje. Wanneer ik de schuifdeur open, merk ik dat het landschap even bewasemd is als mijn vensters. De huizen van Haut-le-Wastia zijn aan het pootjebaden in de nevel die opstijgt uit de Maasvallei.
Ik rijd naar Dinant, 10 km verderop, en wurm mijn compacte camperbusje door de doorgang achter de Beiaardrots. Had dat Ros Beiaard de rotswand niet deftig kunnen klieven toen het met de Vier Heemskinderen op zijn rug over de Maas hupte? Maar erger dan dat: de Maas is foetsie. Er staat amper water in de bedding. ‘Mise en chômage’, heet dat. Om de vijf jaar is de Maas tijdelijk werkloos als waterweg, omdat er onderhoud van oevers, sluizen en dammen moet gebeuren. Alle werven zijn gelijktijdig gepland, zodat de scheepvaart slechts drie weken stilligt.

Aan de Croisette van Dinant
Over het bodempje water in de rivierbedding glijden nevelslierten. Madame de Maas hult zich in kanten sluiers. Dries Tack, een Gentenaar die een café begon in Dinant, laat zich ’s morgens vaak betoveren door haar charmes. ‘Het terras opzetten in de stille, nevelige stad is een magisch moment’, vertelt hij. Toen Dries en zijn gezin een buitenverblijf zochten in de Ardennen, kozen ze niet voor het platteland. ‘We wilden een stad met een rivier.’ Dinant had nog een extra troef. ‘Je voelt je hier klein door het gewicht van de geschiedenis. Daar word ik rustig van.’
Le Cerf Vert ligt aan de Croisette van Dinant, de Maaspromenade waar mensen flaneren alsof de Maasvilla’s uit de belle époque pas gisteren opgetrokken zijn. Dries werkt in hoofdberoep voor Gault Millau en heeft voor zijn café een tapas- en bistrokaart samengesteld op basis van lokale producten. Als vegetariër kan je bijvoorbeeld worteltapenades van de Ferme de Bossimé proeven, een duurzame boerderij in Namen. Wereldberoemd tot ver buiten Dinant is de White Dog. De witte pens tussen het broodje wordt bij de slager om de hoek gedraaid en de saus is het geheime recept van Dries’ opa, die slager was in Zelzate. ‘Dinant heeft een creatieve, vrije sfeer die me aan Gent doet denken’, vertelt hij. ‘Veel mensen stoppen hun hart en ziel in hun zaak. Wandel zeker nog even rond, je struikelt hier zowat over de leuke, originele winkels.’

Citadellen en meanders
Tijdens de chômage zie je surrealistische taferelen. In Dinant doen archeologen onderzoek onder de Maasbrug, in Anseremme struinen mensen door de bedding en in Waulsort hangt het voetveer te bungelen tegen de kadewand. Overvaren en naar het uitkijkpunt over de Maas wandelen zal vandaag niet lukken. Maar ook on the road krijg ik de vergezichten op een presenteerblaadje. Het grensstadje Givet en zijn citadel nestelen zich in een brede bocht, Revin is helemaal ingesloten door een meander. Madame de Maas heeft haar sluiers afgeworpen en houdt het landschap een rimpelloze spiegel voor.
In Mouzon kan ik schapenwolkjes tellen zonder naar de hemel te kijken. Het stadje heeft het de camperplaats die ik zocht: aan de waterkant, ver van de drukte en in het stadscentrum. Ik sluit mijn camper aan op de elektriciteitspaal, klap het dak open en bereid een pasta met groenten op het gasfornuis. De Volkswagen California is Duits design. Ontzettend vernuftig hoe vier slaapplekken, twee tafels en stoelen, opbergkasten en een keuken met koelkast en wasbak in zo’n klein busje passen. Een badkamer heb ik niet, maar morgen om negen uur schuift de dame van het onthaal het rolluik van het havenhuisje omhoog en heb ik toegang tot een douche.

Parijs is ver (of niet?)
Negen Fransen op tien leven binnen de invloedssfeer van een stad, maar de 2200 inwoners van Mouzon horen daar niet bij. Dit stadje is zijn eigen Parijs. Een piepklein lichtstadje op een eiland tussen twee Maasarmen. Onder de twee torens van de middeleeuwse abdijkerk komen mensen uit de wijde omtrek boodschappen doen. Ik haal stokbrood en flantaart voor het ontbijt, puzzel tot mijn slaapruimte weer een zitbank wordt en berg tot slot de stoelen en tafels op. Bij Duits design doe je alles altijd in de juiste volgorde.
Met de camper ontwijk ik graag steden. Sedan, met zijn reusachtig kasteel, heb ik gisteren links laten liggen. Ook in Verdun blijf ik weg uit het centrum. Fietspaden, parken en terrasjes langs de kade doen de Maas er op de Seine lijken: een oase van stedelijkheid in de dunbevolkte Maasvallei. Ik trek de beboste heuvels in naar Fleury-devant-Douaumont, een gemeente met nul inwoners en drie gemeenteraadsleden.

Gesneuvelde dorpen
Fleury en acht andere gemeenten zijn officieel gesneuveld in 1916 tijdens de Slag om Verdun. Ze behielden hun grondgebied, maar zijn morts pour la France, gevallen voor het vaderland. Drie door de overheid benoemde raadsleden houden de gemeenten als gedenkplaats in stand. 306.000 Franse en Duitse soldaten lieten het leven in Verdun.
15.000 Fransen rusten in het Ossuarium van Douaumont, een begraafplaats aan de voet van een reusachtig monument dat een zwaard voorstelt dat tot het gevest in de grond steekt. Witte kruisen staan tegen de heuvelflank en kijken uit op de Maasvallei, waar tien maanden lang bloed werd vergoten. Het Mémorial de Verdun biedt onderdak aan een museum dat de zinloze slachting in detail documenteert. Op de eerste dag van de veldslag zou het Duitse leger een miljoen granaten hebben afgevuurd. Ramen rinkelden tot in Parijs.
Een eeuw later ligt de aarde in Fleury nog altijd overhoop. Berken, grassen en varens hebben wortel geschoten, maar de bodem deint nog altijd, van bomkrater tot puinhoop. De dorpskern zelf is een open plek. Tussen de boomstronken duiden naamborden verdwenen straten aan. Het enige gebouw is de kapel die het dorp herdenkt. Ik ontmoet kadetten van een Franse officiersopleiding. Elke nieuwe lichting bezoekt Verdun. De tweedejaars dragen parade-uniformen die uit het Mémorial weggeplukt lijken.

Kunst in het woud
De oorlog is voorbij, er is weer honing op het brood in de Maasdorpen. Een zijkanaal houdt de rivier, die door een brede vallei slingert, bevaarbaar. Soms is de Maas een glinsterend lint in de verte, soms steek ik een brug over en zie ik de wieren in het ondiepe water. Auto’s razen aan 90 per uur over departementale wegen. In de verstilde dorpen staan waarschuwingsborden: voisins vigilants! De straat is verlaten, de slager of kruidenier sinds jaar en dag gesloten. Maar achter de neergelaten rolluiken houden dorpelingen de boel in de gaten.
Lahaymeix, dertig kilometer ten zuiden van Verdun, heeft zijn dorpscafé behouden. ‘Hier is een klein mirakel gebeurd’, vertelt Pascal Yonet. ‘In 1997 kwam hier een rondreizende kunstenaar voorbij. Hij raakte in gesprek met de burgemeester. Ze vroegen zich af of kunst zou kunnen aarden op het platteland. Zo is Vent des Forêts ontstaan. 25 jaar later staan er 140 kunstwerken langs 7 wandelroutes. En ons project evolueert nog steeds.’

Beer, bolster en buurtwacht
Vrijwilliger Rémi komt een kopje koffie drinken. Hij is net gaan helpen bij het onderhoud van een kunstwerk. ‘Het mooie aan ons project is dat de lokale gemeenschap er snel voor warmliep’, zegt Pascal, die directeur is van Vent des Forêts. ‘De buurgemeenten stapten mee in het verhaal. Dat was noodzakelijk, want ze zijn eigenaar van de bossen waar onze wandelroutes lopen.’ In het dorpscafé wordt Madame Simon herdacht, de boerin die café hield als bijverdienste. Na haar overlijden verkochten haar kinderen haar boerderij aan Vent des Forêts, dat er zijn nieuwe hoofdkwartier uitbouwt.
Kunstenaars uit de hele wereld hebben werk gecreëerd voor Vent des Forêts. Pascal: ‘Ze moeten één spelregel respecteren: dat hun kunstwerk in een rurale gemeenschap terechtkomt, niet in een museum.’ In Lahaymeix, met zijn zeventig inwoners, leven vier families van de landbouw. Het dorp is een micro-economie. Wie hier woont, weet bij welke buur hij kan aankloppen voor verse groenten, aardappelen of fruit. Het dépot du pain bespaart de dorpelingen de lange rit naar de bakker. Ze halen hun bestelling af in het dorpscafé en kunnen dan ook een praatje slaan. Het rurale leven speelt zich achter de schermen af.

Camper van Jeanne d’Arc
Rémi neemt me mee naar drie kunstwerken: een grote stenen beer in het bos, een stekelige bol met houten staken in het veld en zwarte sculpturen die op mensenschimmen lijken langs de weg. Ik noem ze de beer, de bolster en de buurtwacht, maar wie met de app op pad gaat, kan de kunstwerken beter doorgronden. De avond valt wanneer ik afscheid neem. In het dichtstbijzijnde stadje Saint-Mihiel kan ik terecht op de gemeentecamping. Stel je bij dit oer-Frans fenomeen sanitair met hurktoiletten voor en een receptie die buiten het hoogseizoen soms toevallig bemand is. Betalen lukt soms ook toevallig.
De bron van de Maas is verder dan verwacht. En dit Franse randland, ver van de steden, boeit me meer dan ik had kunnen vermoeden. Kleine dorpjes kunnen bovendien grote beroemdheden voortbrengen. In Domrémy-la-Pucelle kan je het geboortehuis van Jeanne d’Arc (1412-1431) bezoeken. Haar vader was een welgestelde boer die zijn eigen land bewerkte. In de compacte woonruimtes leer ik dat middeleeuwse huizen ontworpen waren zoals campers. Je kon erin wonen, maar je leven speelde zich meestal buiten af.

Rivier zonder grenzen
De wind jaagt regenwolken over de Maasvallei. Jeanne d’Arc groeide op in een grensgebied en ontketende de militaire veldtocht die de Honderdjarige Oorlog in het voordeel van Frankrijk beslechtte. Hemelse stemmen riepen haar op om ten strijde te trekken en de Engelsen uit Frankrijk te verjagen. In het museum naast het woonhuis ontdek ik dat iedereen Jeanne d’Arc heeft willen recupereren, van feministisch links tot katholiek rechts. Zelfs in de loopgraven van Verdun putten soldaten moed uit haar verhaal.
In de stortregen rijd ik naar het plateau van Langres. Behalve de Maas ontspringen hier ook de Seine en de Marne. De bron van de Maas ligt naast het dorp Châtelet-sur-Meuse tussen de weides. Het poeltje ziet eruit alsof koeien het zouden kunnen leegslobberen. Hoe zo’n klein plasje zo’n grote rivier kan worden? Simpel. Dat is niet wat er gebeurt. De bron is een romantisch verzinsel. De Maas heeft even veel bronnen als bijrivieren en vangt onderweg veel regen. De rivier is grenzeloos en elke bron kan een reis waard zijn.