Meet the Flintstones in Matera

In het Zuid-Italiaanse Matera betekent bouwen sinds duizenden jaren hetzelfde als graven. De middeleeuwse kathedraal zetelt er op een gatenkaas van een heuvel. De rivier Gravina di Matera heeft een canyon uitgesleten, die de stad scheidt van het onbewoonde kalksteenplateau van La Murgia. De grotten zijn zichtbaar aan de overkant en schuilen aan de stadskant achter huizen, ateliers, stallen, kerken, zelfs paleizen. Ze maken deel uit van de gebouwen en zijn slimmer ingericht dan je ooit kan vermoeden. Twee wijken, de Sassi, bestaan helemaal uit grotwoningen. In 1950 vond de Italiaanse regering dat zo prehistorisch en beschamend dat ze de hele bevolking evacueerde naar nieuwbouwwijken. Matera liep toen een trauma op dat pas de jongste jaren begint te helen. De burgemeester huilde op televisie toen zijn stad de titel van culturele hoofdstad binnenhaalde.

1. Hemels of hels panorama? 

Zonder de Sassi zou Matera zo’n doordeweeks Italiaans provinciestadje zijn waar alle generaties bij valavond op straat komen voor la passeggiata. Kinderen likken ijsjes, (groot)ouders flaneren, of zeg ik paraderen, netjes gekleed langs kerken en stadspaleizen. Wat is la vita toch bella als het gezapig voortkabbelt, zonder chaos, drama of geschiedenis! Veel ouderen die opgroeiden in de Sassi, hebben sinds hun evacuatie hun geboortewijk de rug toegekeerd en vermijden te doen waar jij naar verlangt: over de rand van het ravijn kijken. Op de Piazza del Duomo zie je de hippe Sasso Barisano en op de Piazzetta Pascoli ligt de stille Sasso Caveoso aan je voeten. Een verborgen, oeroude stenen stad, opeengestapeld en uitgehakt in de botermalse rotswand. Net een Bijbeldecor, maar schrijver Carlo Levi zag hier de hel van Dante. Zijn boek Christus kwam niet verder dan Eboli onthulde in 1945 de bittere armoede van Zuid-Italië en veroorzaakte de evacuatie van de Sassi.

2. Afdalen en verdwalen
 

Levi huiverde, jij hunkert om af te dalen. Beneden wachten je 1.500 grotwoningen, 150 rotskerken en een web van trappen en stegen. Je verdwaalt, maar dat is in Italië altijd de juiste route. Rijke burgers woonden boven, gewone arbeiders in de diepte, maar in Levi’s tijd was iedereen arm. 16.000 mensen leefden in onhygiënische krochten. Uit één woning konden tien broodmagere kinderen opduiken. Ondervoed, blind door oogziekten, rillend van de malaria. Dat krijg je als mensen leven zoals in de prehistorie, sakkerde Levi. Maar de architectuur had geen schuld aan de armoede. Eigenlijk waren de Sassi even vernuftig georganiseerd als de bijenkorf waar ze op lijken. Kleine pleintjes, de vicinati, gonsden van de bedrijvigheid en vormden de spil van een hecht gemeenschapsleven.

3. Grot met wifi en wellness

Tot 1800 leidde Matera, de Sassi inbegrepen, een welvarend bestaan. De bewoners waren vindingrijk, maar niet visionair, en berekenden hun stegen op ezels en handkarren, niet op rolkoffers. Sjouwen als een lastdier dus op weg naar je tijdelijke grotwoning! Aan de mooiste bed & breakfasts en boetiekhotels in de Sassi hangt een prijskaartje. Maar strak design en ruwe rotswanden vormen een magische combinatie. Kamers met een uitzicht hebben vaak een middeleeuws tongewelf dat buiten begint en doorloopt tot in de rotswand. Je bedje kan ook gespreid zijn in een grot of watertank. Ga ondergronds wijnproeven, dineren, zwemmen, genieten van wellness. Zelfs de wifi werkt. Maar de muren geven nog altijd steengruis af, zoals negenduizend jaar geleden, toen de eerste holbewoners zich vestigden in Matera.

4. Een ezel als radiator

Veel grotwoningen zijn intussen ingericht als musea die het leven in de Sassi reconstrueren. Het Museo Laboratorio della Civiltà Contadina laat je rondneuzen in de ateliers van ambachtslieden: smid, kleermaker, schrijnwerker, kasseilegger… Boerengezinnen deelden één kamer onder de gewelven. De enige lichtbron was een venstertje boven de deur en de ezel stond ’s nachts binnen als een levende radiator. In Casa Noha ga je op visite bij de adel hogerop in de Sassi. Een trap leidt van de binnenkoer naar vijf ruime vertrekken, een zestiende-eeuws palazzo waardig. De breedbeeldfilm die op de muren wordt geprojecteerd, vertelt de lange geschiedenis van Matera. Zo rijk de kerkfresco’s of vondsten uit de Oudheid, zo schokkend de beelden van de armoede uit de jaren 1940.

5. Sixtijnse grot

Een groepje studenten, onder wie huidig burgemeester De Ruggieri, rebelleerde in 1959 al tegen de evacuatie van de Sassi. Armoede bestrijd je toch niet door je erfgoed op te geven? Ze stichtten Cultuurkring La Scaletta (‘Het Trapje’) en speurden in de Sassi naar vergeten cultuurschatten. Dankzij hun onderzoekswerk erkende de Unesco in 1993 niet alleen de Sassi, maar ook de 150 grotkerken in en rond Matera als werelderfgoed. Madonna della Virtù is een heuse romaanse basiliek in de rotsen. Dwaal door het netwerk van gewelven, langs vervaagde fresco’s, en ontdek de doorgang naar het klooster. Zeven kilometer buiten de stad schuilt de Cripta del Peccato Originale in de rotswand. Monniken die het Byzantijnse rijk waren ontvlucht, toverden hun onderduikadres om in de Sixtijnse kapel van de grotschilderkunst. Hun fresco’s over de zondeval doen je aan de Aya Sophia denken. Eva reikt Adam een vijg aan, geen appel.

6. Ondergrondse kathedraal

Ook de geschiedenis is opeengestapeld in de Sassi. Je kan langs een renaissancepaleis en een middeleeuws kerkhof stappen met een beschilderde grot onder je voeten. Dat verandert niet in de bovenstad. De kathedraal staat waar Matera ooit ontstond als Romeinse vesting. Haar romaanse gevel verbergt een kakelbont barokinterieur met trompe-l’oeileffecten. Onder de Piazza Vittorio Veneto ontdekten duikers in 1991 de gigantische waterciternes van de Palombaro Lungo. Booggewelven overkappen bassins van vijftig meter diep en zeventig meter lang. Reserveer tijdig je rondleiding en je wandelt over metalen gangpaden door een kletsnatte ondergrondse kathedraal.

7. Woningprijs: een cappuccino

De ouderen verklaarden De Ruggieri en zijn cultuurvrienden voor gek toen ze rond 1980 naar de Sassi verhuisden. Helemaal verlaten was de stenen stad niet. Krakers, kunstenaars en andere slimmeriken hadden hun kans al gegrepen. Grotwoningen waren best wel leefbaar en vooral, gratis of goedkoop. De Spaanse schilder José Ortega tikte zelfs een zeventiende-eeuws palazzo op de kop, naar verluidt voor de prijs van een cappuccino. Cultuurkring La Scaletta bracht hem in contact met lokale papier-maché-artiesten. Ze leerden hem technieken die hij gebruikte voor de driedimensionale schilderijen die je bezichtigt in het Casa di Ortega. De Picasso van Matera gebruikte vrolijke kleuren en naïeve figuren voor gitzwarte thema’s als de dood of militair geweld. Bezoek ook het Musma en ontdek dat hedendaagse sculpturen van nature tot hun recht komen in ondergrondse gangen.

8. Wandelen in de prehistorie

De Sassi liggen aan een canyon. Aan de overkant hoeden herders hun schaapskuddes op de ruige graslanden van het Parco Nazionale della Murgia Materana. Avontuurlijk ingesteld? Daal dan het pad naast het Convento di Santa Clara af, steek het riviertje over en zoek je favoriete uitzicht over Matera. Plan je tocht ’s morgens of ’s avonds, wanneer het koel is, en reken twee uur. Liever met de wagen naar een uitkijkpunt? Schiet dan het klassieke plaatje bij de Belvedere di Murgia Timone en wandel daarna in het nationaal park. Het kalksteenplateau zit vol grotten en gaten die oeroude woningen, kerken en fresco’s verbergen, alsof de prehistorie gisteren eindigde.

9. Hollywood en Silicon Valley

Matera is vandaag niet de schandvlek maar het lichtpunt van Zuid-Italië. De grotten lenen zich voor elk gebruik. In het Casa Cava genieten muziekfans van ondergrondse concerten. Een ander grottenstelsel herbergt een webdesignbedrijf met vijftig medewerkers. Jonge, creatieve bedrijven komen op de Sassi af als bijen op een honingraat. De hipste holbewoners (een eretitel in Matera) treffen elkaar op het pleintje of in de vintagesofa’s van Area 8, een cocktailbar met bibliotheek en theater die je eerder in New York of Berlijn verwacht. Bestel een Moscow Mule in een koperen beker en proef de streekkeuken in hapjesvorm. Met wat geluk kan je toosten met een Hollywoodster. Zelfs Christus en Wonder Woman zijn al in de buurt gesignaleerd, want Matera staat op de A-lijst als filmlocatie.