Begraven onder lava en as

Op Heimaey draaide alles om de visserij. Een vulkaanuitbarsting was wel het laatste wat de mensen op het enige bewoonde eiland van de Vestmannaeyjar verwachtten. De laatste uitbarsting op het eiland voor de IJslandse zuidkust lag immers al 5.900 jaar achter de rug. In de nacht van 23 januari 1973 scheurde plotseling de grond open, amper 200 meter ten oosten van de eerste huizen. In een oogwenk schoten enorme lavafonteinen omhoog uit de twee tot drie kilometer lange kloof en verlichtten de nachtelijke hemel. Daarbij hadden de eilanders nog geluk: door het stormachtige weer van de dag ervoor lag de hele vissersvloot in de haven, zodat alle 5.300 eilandbewoners binnen een paar uur konden worden geëvacueerd naar het ‘vasteland’.

Omdat de uitbarsting zich al snel op één punt concentreerde, ontstond er binnen een paar maanden een nieuwe vulkaankegel: Eldfell, de ‘vuurberg’. Vrijwilligers ruimden non-stop as van de daken om te voorkomen dat ze zouden instorten – vaak tevergeefs. Sommige huizen vlogen in brand door lavabommen. Ook de oprukkende lava vormde een groeiend probleem. De lavamassa’s begroeven niet alleen vele huizen, maar bedreigden ook de ingang van de haven. Een blokkade zou de ondergang van de belangrijkste vissershaven van het land hebben ingeluid. IJslandse wetenschappers stelden daarom voor om de lava met zeewater af te koelen om ze tot stilstand te brengen. Vanaf het baggerschip ‘Sandey’ werd 400 liter zeewater per seconde op de lava gespoten. Later werden 32 krachtige pompen, normaal bedoeld voor de oliewinning, overgevlogen vanuit de Verenigde Staten. In totaal belandden meer dan zes miljoen ton zeewater op de gloeiende stroom, waardoor die effectief werd afgeremd. Begin juli 1973, vijf en een halve maand later, was de uitbarsting officieel voorbij.

Door de vulkanische activiteit was de oppervlakte van het eiland met 2,5 vierkante kilometer toegenomen tot 13,6 vierkante kilometer. Maar 400 huizen en een visfabriek waren voor altijd verloren, verpletterd door de lava of bedolven onder een metersdikke laag as. De totale schade bedroeg omgerekend ca. 80 miljoen euro. De haveningang werd versmald van 800 tot 200 meter. Dat bleek uiteindelijk een meevaller, want door de 40 meter hoge lavamuur zijn de havenfaciliteiten en de vissersvloot vandaag zelfs beter beschermd dan voorheen. In 1975 was 80 procent van de bevolking teruggekeerd naar het eiland, van de overige bewoners zouden velen niet terugkomen.

Een indrukwekkende getuigenis van de natuurramp is het museum Eldheimar, de ‘wereld van het vuur’. Centraal staat de ruïne van het huis van Gerður Sigurðardóttir en Guðni Ólafsson, dat aan het begin van de 21ste eeuw werd blootgelegd als onderdeel van het project ‘Pompeï van het noorden’. Het gezin had het huis pas twee jaar eerder gebouwd. Op zijn vlucht kon het slechts een paar bezittingen redden. Voor het huis zijn monitoren opgesteld die verbonden zijn met camera's in de ruïnes. Bij een blik op de monitoren ontdek je in de as allerlei spullen die de bewoners die noodlottige nacht moesten achterlaten: babyvoeding, een blik bakpoeder, kleding... Een aanblik die je ook 50 jaar later niet koud laat.

Hoe vulkaanuitbarstingen hun omgeving voor altijd veranderen, bleek ook door de recentere activiteit van een andere vuurberg: in het voorjaar van 2010 verstoorden aswolken van de Eyjafjallajökull niet alleen het luchtverkeer in grote delen van Europa, maar hertekenden ook het landschap in de buurt van de vulkaan.

Pasar-journalist Erik Van de Perre stapte de Laugavegur en Fimmvörðuháls Trail. Zijn indrukken lees je in de reportage in Pasar Wandelen (september 2023).