Wandelen in de Westhoek

Een kanjer van een autocar zwaait de parking van het Tyne Cot Cemetery in Passendale op, de grootste Britse begraafplaats op het vasteland. Als de deuren openzwaaien, komt een geoliede machine op gang.

Met een elektrische lift loodst de chauffeur vakantiegangers die niet meer kunnen stappen naar de begane grond. Vrijwilligers vangen hen meteen op.

Ondertussen halen anderen lege rolstoelen uit de bagageruimte en krijgt wie nog wel kan gaan een stevige arm bij het uitstappen. Veel sneller dan verwacht staat de hele groep in strak gelid.

Klaar voor een bezoek met Pasar-gids Christiane Versavel, gespecialiseerd in de oorlogsgeschiedenis van de streek. Een stuk van de begraafplaats heeft hellende paden voor de rolstoelen.

Zo geraken we tot bij de belangrijkste plekken, maar toch niet overal. Onderweg over die korte afstand duwen de begeleiders de rolstoelen tot bij muren en zerkjes, zodat broze handen kunnen voelen hoe ruw of zacht die stenen zijn

Christiane vertelt dat het de Britten menens was in Passendale. In de zomer van 1917 wilden ze uitbreken naar Oostende en Zeebrugge. Maar wat drie weken moest duren, nam uiteindelijk drie maanden in beslag. Een half miljoen soldaten sneuvelden, raakten gewond of vermist. Ze wijst ons op de verschillende regimenten en nationaliteiten: Nieuw-Zeelanders, Britten, Australiërs, Canadezen. ‘Protestanten kregen een smal kruis uitgehouwen, katholieken een breed kruis’, weet ze.

‘Er liggen ook vier Duitsers. Hun zerkjes hebben geen ronde, maar een platte bovenkant. Voor joden was er natuurlijk de davidster, maar soms weet je ‘t al van ver. Als mensen keitjes bovenop de zerk hebben gelegd. Bloemen zijn voor de levenden, stenen horen bij de doden, vinden de joden.’ Voor velen is het genoeg geweest. Ze logeren al een paar dagen in CM-Zorgverblijf Ter Duinen en hebben ondertussen al het stadhuis van Veurne, de IJzertoren en een lange busrit rond Ieper meegemaakt. Daar hoorde ook een voordracht over de Grote Oorlog bij.

Het verbaast me dat er voor dertig deelnemers achttien vrijwilligers meegaan. Louis knikt: ‘Ja, het is intensief werk en er zijn altijd handen te kort. Ik doe het al zestien jaar, maar heb ondertussen de leeftijdsgrens bereikt. Na dit jaar stop ik en neemt Kees het coördineren van me over.’

Als ik vraag waarom iemand zich vrijwillig voor Ziekenzorg inzet, klinkt het: ‘Het doet me op een andere manier naar het leven kijken’, zegt Luc. ‘Er is meer dan werken, geld verdienen en plezier maken. Dit heeft meer diepgang en betekenis. Mensen zijn vaak dankbaar, maar dat hoeft niet. Het geeft me voldoening.’

Kristin, zelf verpleegster, is lange tijd ziek en herstellende geweest. ‘Sindsdien kan ik niet meer werken en ik heb aan den lijve ondervonden wat het betekent afhankelijk te zijn’, zegt ze. ‘Maar ik ben niet uitgeteld. Dus probeer ik hier mijn steentje bij te dragen.’ Kees draait al langer mee en vertelt over de opleiding. ‘Het vraagt wel een engagement, want je moet ook op cursus. EHBO, omgaan met een beroerte, wat als mensen zich verslikken, leren tillen.’ Maar of ik hem wil excuseren, hij zoekt nog chauffeurs om morgen naar de Last Post in Ieper te rijden. Er is geen budget voor een extra bustochtje.

Tijd om zelf mijn intrek te nemen in Ter Duinen, een groot complex met zorgvuldig aangelegde tuinen en vijvers. Nieuwpoort-Bad is dichtbij en toch logeer je hier middenin het groen. Links van de receptie is het revalidatieverblijf, rechts de vleugel voor de vakantiegangers. Een dot van een binnenvijver ook, met prachtige waterlelies. Onlangs is het restaurant helemaal vernieuwd. Het oogt fris, heeft veel natuurlijk licht, maar nog belangrijker zijn de maaltijden. De keuken houdt rekening met ieders dieet en wie zelf niet bij het buffet geraakt, wordt aan tafel bediend. Vandaar de vaste plaatsen. De bar blijft tot laat op de avond open, bij mooi weer kun je de hele dag op het buitenterras.

Als ik mijn kamer binnenstap, trek ik een bedenkelijk scheve neus. Net een ziekenhuiskamer. Maar toegegeven, ik hoef geen extra zorg. Dus verzoen ik me met de kale vloer - ook astmalijders en mensen met een allergie moeten met vakantie kunnen -, de praktische badkamer met rolstoelvriendelijk lage lavabo, de steuntjes bij douche en toilet, het alarm boven mijn bed. Maar het kon best wat gezelliger. Al heb ik er mijn slaap niet voor gelaten.

Als we rond achten aanschuiven voor het ontbijt, hebben vrijwilligers een uur eerder al lunchpakketten gemaakt. Aan de tafel tegenover me zijn twee stoelen met bloemenslingers versierd. Lucille en Henri zijn zestig jaar getrouwd, een diamanten bruiloft. ‘Wie kan dat tegenwoordig nog zeggen’, klinkt het bewonderend. Kees heeft voor dag en dauw een bos bloemen afgehaald. Er volgen klapzoenen en applaus.

Buiten, op het terras, wil Wouter met me praten. Door zijn motorische handicap kost het me moeite hem te verstaan. Dankzij zijn begeleidster begrijp ik dat ook hij verslag maakt van zijn vakantie. Zij neemt nota in zijn schrift. Wouter staat stil bij het bezoek aan de IJzertoren en het gemeentehuis van Veurne.

We stappen het toeristische treintje van Ter Duinen in voor een bezoek aan de Frontzate met gids Kries Priem. Frontzate was de naam van spoorlijn 74 tussen Kaaskerke en Nieuwpoort-Bad.

Vandaag is de spoorwegberm een fiets- en wandelpad, tijdens de Eerste Wereldoorlog was die van cruciaal belang bij het onder water zetten van de IJzervlakte.

De berm diende als buffer. Aan de droge kant bleef het hinterland gespaard van te grote wateroverlast, aan de natte kant stond het water voldoende hoog om de Duitsers tegen te houden.

We krijgen het klassieke verhaal van Hendrik Geeraert en Karel Cogge, maar missen een paar pointes als de microfoon het laat afweten. Iedereen blij dus als we in Ramskapelle bij De Lanterfanter arriveren, een afspanning met terras waar we de schaduw en een fris glas opzoeken.

Zal ik een blond Hendrik Geeraertbier drinken, of een donkere Karel Cogge? ‘Het hangt er maar vanaf wie je voorkeur geniet’, knipoogt Kries.

‘Er zijn trouwens nogal wat misverstanden over die inundatie. Niet de sluizen werden opengedraaid, wel de schotbalken die de getijdenwerking van de IJzer moesten beheersen. Cogge bedacht het systeem, Hendrik Geeraert deed het werk. Vier jaar lang werd hij regelmatig gevraagd om in te grijpen. Gemakkelijk was dat niet, want de waterhuishouding in de vlakte was complex. Geeraert had ook een flinke portie lef nodig, want de Duitsers waren altijd in de buurt. Gevraagd waar hij de moed vandaan haalde, antwoordde hij dat hij meestal wel een stuk in zijn voeten had.’

Geen twijfel mogelijk, ik ga voor de man van de daad en kies het blonde bier.

Naar Ieper is het een heel eind rijden. Kees is duidelijk, op tijd vertrekken is de boodschap. En weer komt de machine op gang. Vakantiegangers en vrijwilligers nemen plaats in een colonne auto’s.

De rolstoelen staan in geen tijd gevouwen op een aanhangwagen. Parkeren in Ieper lukt best, maar het is toch stressen om een beetje in elkaars buurt te blijven.

Een gek gezicht, hollende vrijwilligers met lege rolstoelen kriskras over een parking. Want niet iedereen zit in om het even welke stoel.

We zijn op tijd voor de Last Post, maar honderden anderen zijn dat ook. Toeristen en dagjeslui drummen tegen elkaar aan onder de Menenpoort, kleine kinderen zitten bij hun ouders op de schouders.

Geen denken aan dat onze groep ook maar een glimp zal kunnen opvangen van de plechtigheid. Ik vrees voor een grote teleurstelling, maar de vakantiegangers maken er het beste van.

Met een beperking hoef je niet te rekenen op een plaatsje op de eerste rang. Zij hebben zich daar allang bij neergelegd, ik voel verontwaardiging opzetten. Dus horen we uitheemse soldaten een eresaluut uitbrengen bij de klaagzang van een doedelzak.

 Een lied van de scouts uit Kidwelly valt lichtjes uit de toon naast het koor van de South Dartmoor Academy. Dan vraagt iemand met luide stem om stilte en asjeblief geen applaus. Dit is een plechtigheid, geen spektakel. Nog een korte stilte en eindelijk klinken de klaroenen van de Last Post, voor de 29.648ste keer. Kippenvel.

De toeristen trekken weg, wij blijven om de poort van dichtbij te bekijken. Als ook de blazers en militaire gasten nog wat blijven napraten, zien we de kans schoon om contact te leggen. Vooral Wouter en Geert zijn apetrots als ze op de foto kunnen met de klaroenblazers, een stel Australische infanteristen en een eskadron Britse RAF-kadetten. Missie geslaagd.

Een reisje WO I kan niet af zijn zonder bezoek aan het In Flanders Fields Museum, ook in Ieper. Daar rijden we naartoe na een ommetje langs het bezoekerscentrum naast het Lijssenthoek Military Cemetery in Poperinge. Gloednieuw en helemaal rolstoelvriendelijk, van het hellend pad naar de brede inkomdeur tot de kijkkasten over de evacuatiehospitalen.

Met 10.784 graven en dertig nationaliteiten - tot Chinezen toe - is Lijssenthoek de grootste hospitaalbegraafplaats. We leggen er letterlijk ons oor te luisteren tegen de muren. Zo maken we kennis met gefluisterde audiofragmenten uit brieven, dagboeken en registers.

Ook het In Flanders Fields Museum investeerde flink in toegankelijkheid voor wie slecht te been is. Maar omdat het druk is vandaag, blijft het moeilijk manoeuvreren met de rolstoelen.

Het meest van al blijven de filmpjes met geacteerde getuigenissen bij. En langzaam begint het in mijn hoofd te knetteren als we een dokter, een verpleegster en een jonge verzorgende in een Brits veldhospitaal horen en zien vertellen hoe ze tegen de bierkaai vechten, alsmaar meer levens verliezen en toch doordoen. Met de moed der wanhoop, tot ze er zelf cynisch van dreigen te worden.

Onderweg noteer ik dit citaat: ‘Het was een eer deze mannen te verzorgen. Ze op te lappen, zoals we hier zeggen. Sommigen konden daarna naar huis. Hun familie en de samenleving voor altijd tot last.’

De kortsluiting in mijn hoofd is nu compleet. De opluchting dat ik nu even niet bij de anderen sta ook.

En toch, als ik even later in het museum de groep opzoek om gedag te zeggen, staan en zitten ze met een hele bende bij de soldaten die getuigen over een kerstbestand.

Een en al aandacht, ernstig kijkend, meelevend. Vertrouwd dicht bij elkaar. Nog een keer slapen, en dan naar huis.

Tekst en foto’s Chris Van Minnebruggen

Dit artikel is verschenen in januari 2015.