De zee in Vlieland

Het nieuws van de gestrande bultrug verspreidde zich als een lopend vuurtje over Vlieland. Toen hun walvis werd weggekaapt door Ecomare, het zeebiologisch centrum op buureiland Texel, kookten de eilanders van woede. Doch dan spoelde op 26 juni 2004, amper vier dagen later, nóg een walvis aan. Een potvis van vijftien meter. En die zouden ze niet laten inpikken.

Imposante potvis

Aan het woord is Marc ter Ellen, directeur van het Informatiecentrum De Noordwester. Voor onze neus hangt het imposante skelet van de potvis. 'Een mannetjesdier', zegt hij. 'Vermoedelijk geveld door de botsing met een vrachtschip.'

De berging staat hem in het geheugen gegrift: 'Oud-slager Simon Visser, wrakduiker Dirk Bruin, allemaal lagen ze op hun knieën in het taaie potvisvlees te snijden. De stank was niet te harden! Sommigen stonden te kokhalzen.' De blootgelegde botten gingen later in een maceratiebak, gevuld met warm water en Biotex. Op die manier konden overgebleven vleesresten door enzymen worden afgebroken. Na enkele weken werden de hagelwitte botten uit het water gehaald, gedroogd en zorgvuldig weer in elkaar gezet.

Om de 35.000 euro voor de preparatie bijeen te sprokkelen, werd de Stichting Potvis Vlieland in het leven geroepen. Onder het motto Stop statiegeld in de potvis werden burgers opgeroepen de munten, die ze kregen in ruil voor leeggoed, aan de stichting af te staan. Daarnaast konden gegadigden voor 25 euro een virtuele centimeter potvis kopen. Om het resterende gat te dichten werd bovendien een bundel potvisgedichten uitgegeven.

Dirk Bruin is adjunct-beheerder van De Noordwester, maar ook wrakduiker.

Schatten van de zeebodem De bewoners van de aquaria in de Zeestraat troffen een beter lot dan de potvis. Grote zeebaarzen zwemmen er traag voorbij, platvissen gooien wolken zand omhoog, een aal loert vanuit een verroeste pijp argwanend naar de bezoekers. In de Roggenbak aaien kinderen roggen en haaien over de bol.

Via de Jutterszolder (strandvondsten) beland ik op de Wrakkenzolder. Hier staat een bizar allegaartje uitgestald, van flessen wijn en toiletpotten tot patrijspoorten, soepborden van de Kriegsmarine en de aandrijfmotor van een torpedo. De man die deze schatten van de zeebodem opdiepte, is wrakduiker Dirk Bruin, in het dagelijks leven adjunct-beheerder van De Noordwester.

'In de woelige wateren rond Vlieland liggen honderden scheepswrakken', steekt hij van wal. Sommige zijn legendarisch, zoals de Lutine, in 1799 verdween hij voor de kust van Vlieland in de golven. Hij was met een enorme lading goud en zilver aan boord op weg van Engeland naar Cuxhaven.

Ontroerend moment

Terwijl sommige wrakduikers worden gedreven door de zin voor avontuur of nieuwsgierigheid, soms ook door hebzucht, primeert bij Dirk Bruin het onderzoek, zijn verlangen om het maritieme verleden van wrakken, vaak oorlogsbodems, te ontrafelen. Aan de hand van het koperen naamplaatje van een bemanningslid kon de M 469 van de Kriegsmarine worden teruggevonden.

Het schip, dat in 1944 ten noordwesten van Vlieland door de Britten in de grond werd geboord, behoorde tot een flottielje van vier mijnenvegers, dat de vaarroute voor een konvooi van Borkum naar Den Helder moest ruimen. Bij de HMS E47, een Britse duikboot van de E-klasse die in 1917 met man en muis verging, zette het nummer van het bronzen sluitstuk van het dekkanon de onderzoekers op het juiste spoor. Daarop kreeg Dirk Bruin tot zijn verbazing een telefoontje uit Engeland van ene John Wilkinson uit Leeds.

De man had maar één wens: een krans leggen op de plek waar zijn grootvader met zijn schip, de HMS E47, was ondergegaan. Een verzoek waaraan uiteraard werd voldaan. Na de kranslegging las Wilkinson de namen van alle 31 omgekomen bemanningsleden. 'Dat was een heel aangrijpend moment', zegt Dirk. Bij het afscheid schonk hij de Engelsman een manometer, afkomstig uit het wrak. 'Die kreeg een ereplaats in zijn woonkamer, als een soort reliek.'

Walviskaken in de kerk

Pal tegenover De Noordwester ligt de hervormde kerk van 1647. Een echte zeemanskerk. Dat blijkt ook uit de kleuren en het interieur. De eilanders hebben immers altijd van de zee geleefd: visserij, loodswezen, handels-, walvis- en oorlogsvaart.

De beschermheilige is Nicolaas, patroon van de zeevarenden. Een groot deel van het kerkmeubilair is van juthout gemaakt. Sommige houten pilaren stammen van de mast van een zeilschip.

Van de kerkbanken lijken er amper twee op elkaar; het was maar net welk hout voorhanden was. Een paneel van de preekstoel was vroeger een deur van een schip, zelfs het sleutelgat bleef bewaard. In de zuidelijke beuk staat een half dozijn walviskaken opgesteld.

De botten kwamen in de 17de en de 18de eeuw op het eiland terecht, toen veel Vlielanders bij de walvisjacht en het traankoken actief waren. Deze activiteiten speelden zich ver van huis af, vooral op Spitsbergen. Bij hun terugkeer brachten de walvisvaarders traan en baleinen mee.

De waardeloze kaken van de Groenlandse walvis eindigden vaak op de weide, als schurkpaal voor het vee. Maar op het relatief arme Vlieland werden ze ook als grafmonument gebruikt. In 1920 verhuisden de grafstenen van de armen naar binnen, als bescherming tegen de zure regen.

Door de golven verzwolgen

De Nicolaaskerk is één van de veertig gebouwen in Oost-Vlieland die onder Monumentenzorg vallen. De hele dorpskern geldt sinds 1971 als beschermd dorpsgezicht. Veel van de fraai gerestaureerde gevels in de Dorpsstraat stammen uit de 17de en de 18de eeuw.

De straat zelf is opnieuw in de oude stijl bestraat en voorzien van oude straatlantaarns. In vergelijking met de Dorpsstraat van Elisabeth Sinding ontbreken hier alleen de geiten.

Het doek, dat een beeld schetst van het dagelijks leven een eeuw geleden, is een van de blikvangers in het Tromp's Huys. Het oudste pand van het eiland ontstond kort na de verwoesting van Oost-Vlieland - het vroegere Osteynde - door de spanjolen in 1575. In 1896 nam het echtpaar Akersloot-Berg er zijn intrek.

De naam van het pand verwijst naar admiraal Cornelis Tromp, die het vermoedelijk zelf nooit bezocht. Betzy Berg (1850-1922) was afkomstig uit het Noorse Aurskog. Na haar schooltijd werkte ze als verpleegster en evangeliste onder de Lappen. Aan die tijd herinneren haar ski's, een Samische rugzak, schoenen van gevlochten berkenschors en een wandelstok.

Vanuit haar atelier achter in de tuin had de kunstenares een vrij uitzicht op de Zuiderzee. Ze was dan ook een echte marineschilderes. Getuige daarvan de spectaculaire Noorse kustlandschappen en talrijke doeken van Vlieland, waarvan vele een grote documentaire waarde hebben.

Strand vol hout

Op het strand ontmoeten we Marc ter Ellen opnieuw, nu strak in het jutterspak. In zijn voetspoor marcheert een dozijn aspirant-jutters. Voor de badgasten is de Jutterstocht een leuke excursie, voor de eilanders is jutten een vast verankerde traditie.

'Wanneer de wind naar het noordwesten draait, schuimkoppen op de zee verschijnen en de golven op het strand beuken, begint het juttersbloed te borrelen', grijnst Marc met ondeugende pretoogjes. Hout, sigaretten, reddingsboeien, helmen van arbeiders op booreilanden, reddingsvesten – alles wat van enig nut lijkt, wordt door de jutter verzameld, die meestal 's nachts en liefst zonder pottenkijkers het strand afschuimt.

Voor de kust ligt een van de drukste scheepvaartroutes ter wereld

'Vandaag stranden nog amper schepen, maar af en toe gaat er toch nog een balkje of een containertje over boord', gaat hij verder. Voor de kust ligt immers een van de drukste scheepvaartroutes ter wereld.

Vooral in de Terschellinger Gronden gaat het nog wel eens fout, zoals in september 2004, toen de Lumare, met een lading hout op weg van Finland naar Cardiff, in een vliegende storm slagzij maakte. Om het schip te stabiliseren, bleef de bemanning niets anders over dan de netten van de deklading te kappen. 'Weldra lag heel het strand vol hout!', glundert Marc. 'Overal verrezen nieuwe schuurtjes, kippenhokken en garages.'

Poep bij de Coop

'Ook deze huifkar bestaat uit juthout van de Lumare', grijnst Arne Rollingswier, in een vorig leven machinist op baggerschepen, terwijl we in een gezapig tempo door de Dorpsstraat sjokken.

'Nee! We gaan even rechtdoor!', roept hij plots uit. Een korte ruk aan de teugels en Eskima (14) - de Poolse Slaska - en Zorro (15) - het Nederlandse tuigpaard - zijn weer op koers. Wanneer een paar dampende paardenvijgen achterblijven, begint een oud vrouwtje meteen te morren.

Maar Arne hangt al aan de telefoon: 'Hoi, er ligt poep bij de Coop!' We vervolgen onze weg door het bos en door de duinen. Arne wijst op de veenbessen die in de vochtige duinpannen groeien. En hij scheldt op de Terschellingers, die hun bessen komen pikken.

De rivaliteit met de buren, de vingerbieters - omdat Terschellinger jutters vroeger de vingers van aangespoelde lijken zouden hebben afgebeten om bij de trouwring te komen -, komt steeds weer naar boven.

Voor we het dorp weer inrijden, duikt links de knalrode vuurtoren op. Hij staat op de top van de Vuurboetsduin, met zijn 45 meter de hoogste duin van de Waddeneilanden. Op de plaats van de vuurtoren werd tot 1846 ten behoeve van de scheepvaart een kolenvuur gestookt. De brandstofschuur werd vuurboet (boet = schuur) genoemd. Vandaar de naam.

Op stap met de veeverzorger

De Vuurboetsduin is zoals veel duinen vandaag begroeid. Van de oorspronkelijke stuifduinen van Vlieland is niet veel overgebleven. 'Het herstel ervan behoort tot de taken van Staatsbosbeheer', legt boswachter Anke Bruin uit.

Om de vegetatie kort te houden, worden daarom Schotse Hooglanders, Soayschapen en Nederlandse landgeiten ingezet. De Soayschapen zijn schuw, maar de roodbruine Hooglanders met lange haren en dito horens komen nieuwsgierig naderbij.

'We trekken ons nu beter even terug', zegt Anke. Met die imposante horens, waarmee ze de grond openrijten, wil je inderdaad geen kennis maken.

We passeren de Oude Kooi, een eendenkooi waar tot aan de Tweede Wereldoorlog wilde eenden werden gevangen.

Dan volgt de Dodemansbol, een vroegere begraafplaats voor zeelieden die aan een besmettelijke ziekte waren gestorven, ten slotte het café-restaurant Posthuys, waar vroeger de post werd gewisseld die via Texel naar Amsterdam ging en omgekeerd.

Broeden in een tank

Vlakbij liggen de opgegeven Kroon's Polders, ingedijkt tussen 1900 en 1930. Vandaag dienen ze als broed- en foerageergebied voor talloze vogels. Terwijl we rot- en brandganzen bestuderen, weerklinken akelig dichtbij doffe knallen.

De explosies komen van de Vliehors, de Sahara van Vlieland. Op deze uitgestrekte zandvlakte heeft de NAVO een schietbaan. Doordeweeks, tijdens oefeningen van de Koninklijke Luchtmacht en NAVO-partners, gaan de rode vlaggen omhoog en is de Vliehors Range niet toegankelijk. Meestal wordt met oefenmunitie geschoten, maar uitgerekend net vandaag komen de echte bommen uit de kast.

De aanwezigheid van militairen is een noodzaak.

Telkens wanneer een F-16 een 500-ponder dropt, beeft heel het eiland. Tussendoor ratelen de boordkanonnen van gevechtshelikopters. Anke ziet het allemaal gelaten aan: 'Zonder de aanwezigheid van de militairen zou het gebied als natuurreservaat voor niemand toegankelijk zijn. Nu kun je er tenminste in het weekend heen.'

Ook de broedende strand- en bontbekplevieren, noordse sterns, visdieven en dwergsterns lijkt het oorlogsgeweld niet te deren. 'Een eidereend bouwde zelfs haar nest in het uitgebrande wrak van een tank!'

Vlieland te paard

Een uitstekende manier om het eiland te verkennen, is te paard. door bos, hei en duinen voert een dicht net van ruiterpaden. Stal Edda biedt een ruime keuze aan tochtjes voor beginners en gevorderden, van een uur tot een halve dag. Op de Posthuysrit (4 u., voor geoefende ruiters) maak je kennis met de mooiste plekjes van het eiland.

Info: staledda.nl.

Tekst en foto's Erik Van de Perre

Dit artikel is verschenen in februari 2014.

De Dining, Havenweg 70, NL-8899 BC Vlieland, www.dedining.nl. Modern havenpaviljoen met prachtig uitzicht op de nabije jachthaven. Verfijnde streekgerechten: wat dacht je van soep van zeekraal met zeekruidenmosterd, harderfilet met kreeftensaus en vanilleijs met Vlielandse veenbescompote als toetje?
De Lickebaert, Dorpsstraat 2-4, NL-8899 AH Vlieland. Gezellig eethuisje, waar in een losse sfeer lekkere pannenkoeken worden geserveerd. Leuk met kinderen!

Vakantiewoningen Stortemelk, www.stortemelk.nl. De knusse, met riet gedekte vakantiehuisjes (4 of 8 pers.) liggen aan de Ankerplaats, in de duinen en vlak bij het strand. Ideaal voor gezinnen.

Vooraf: campers of caravans zijn niet toegelaten op Vlieland. Wie lekker ouderwets met een tent wil kamperen, komt wel goed aan zijn trekken.

Kampeerterrein Stortemelk, Kampweg 1, NL-8899 BX Vlieland, www.stortemelk.nl. Kamperen in eigen tent of huurtent, alleen door de duinen gescheiden van het Noordzeestrand.
Lange Paal, Postweg 1a, NL-8899 BZ Vlieland, www.langepaal.com. Fraai natuurkampeerterrein op een steenworp van de zee.

Natuurexcursies (jutterstocht, wadexcursie, met de veeverzorger op pad enz.), www.denoordwester.nl.
Zeehondentocht, www.vlielandrobbentochten.nl.
Fietsen, www.janvanvlieland.nl.
Huifkartocht, www.manegedeseeruyter.nl.
Paardrijden, staledda.nl.