Malta: kruispunt van culturen

Niets wijst erop dat er veertig jaren verstreken zijn. De zeepblauwe pui van de Britse kantwinkel zag er toen al wankel uit. Hoe lang stalt de buurtwinkel bij de barokkerk de groenten al uit op de oude bestelwagen? De houten balkons in de straat hangen al eeuwen in de schaduw. Valletta lijkt in dat opzicht op Manhattan: een raster van straten op een landtong, met hoge gevels die het zonlicht buitenhouden. Maar hier dalen de straten af van de bastions naar het fort bij de ingang van de haven.

Typisch zijn de erkers, die vrouwen toelieten ongezien naar de straat te kijken. Dat idee kwam uit Spanje. En de Spanjaarden die in de dertiende en de veertiende eeuw Malta bestuurden, hadden het uit de Arabische wereld. Johns winkel lijkt weggeplukt uit een bazaar. Bokalen vol kruiden en specerijen.

Hij laat me pistachenoten, dadels, gedroogde pruimen en appels met kaneel proeven. Gekonfijt fruit is onmisbaar voor de kerstmiscake. Venkelzaden voor bij het varkensvlees.

Als statement tegen de islam zouden de katholieke heersers op Malta de varkenskweek hebben aangemoedigd. John spreekt zich daar niet over uit. Maar hij is wel gek op geschiedenis. Het hele archief van kruidenierszaak George Zammit steekt in mappen. Zeep, bloem, kaarsen; bestellingen, leveringen, kredietzegels… meestal in het Engels of Italiaans.

‘Maltees spraken we vroeger alleen thuis’, zegt hij. ‘Ik wil een museumpje openen tegen 2018. Dan is Valletta de culturele hoofdstad van Europa. Ik kijk er al naar uit.’ Wij ook.

Een cultuurhoofdstad op een eiland waar alle denkbare culturen sporen hebben nagelaten, dat wordt vast boeiend. Zeker als je verder kijkt dan de architectuur. Eten, drinken en feestvieren is toch ook cultuur? Zevenduizend jaar op Malta in zeven culturen.

Ik had vooraf gelezen dat Malta 365 barokkerken telt. Een voor elke dag van het jaar. Ik zag het plaatje al voor me. De herder die schapen hoedt, de boer die dut onder de olijfboom, kinderen die zwemmen in de azuurblauwe baai… en altijd een barokkerk op de achtergrond. Idyllisch!

John had mijn fantasie al doorgeprikt. Hij was van Valletta, niet van Mdina. Van het stedelijke, dorre eiland Malta, niet van het vruchtbare, landelijke Gozo. Gozo is leuk voor het weekend. Niet om te wonen. De Gozitanen denken het omgekeerde.

Malta is dus groter en ingewikkelder dan ik had gedacht. De ridders van de Orde van Malta hebben op beide eilanden kerken en paleizen neergeploft op maat van hun ego.

Maar hun bolwerk was Valletta, de versterkte stad die ze in de zestiende eeuw planmatig aanlegden. In 1530 kregen ze Malta cadeau van Keizer Karel. Ze zouden tot 1800 blijven.

In het Paleis van de Grootmeester hangen achtentwintig portretten van grootmeesters. Paus in het diepste van hun gedachten. Stel dat je op audiëntie kwam.

Eerst het spervuur van schilderijen, wandtapijten, bladgoud, trompe-l’oeileffecten. Fresco’s die de glorierijke geschiedenis van de Orde vertellen. Ridders bouwen een hospitaal voor pelgrims in Jeruzalem. Triomferen heldhaftig over de Moren tijdens het beleg van Malta in 1565.

Murw gemept mag je chambreren in de wachtkamer. De deur zwaait eindelijk open. Je kan alleen nog knielen.

Zoiets dus. De Orde van Malta was een militaire katholieke lekenorde. Families met een adellijke stamboom van meerdere generaties mochten hun zonen sturen.

Ze kwamen uit acht toenmalige naties, van Italië tot Portugal en van Beieren tot de Provence. Maar als het op kunst en rijkdom aankwam, waren ze allemaal volbloed Italiaan.

Nu was de barok die de kunst en architectuur beheerste in de zeventiende en achttiende eeuw, sowieso al Italiaans. Maar onze ridders deden er een schepje bovenop.

In St. John’s Co-Cathedral is elke vierkante centimeter versierd. Ik bespaar je de details. Dat zou een hele kunstcatalogus opleveren. In al hun bescheidenheid plaatsten ridders en grootmeesters overal wapenschilden en gouden initialen.

Stuk voor stuk prachtige kunstwerken, maar ze verdrinken in het geheel als pixels in een onscherp beeld. Alleen in het oratorium komt een meesterwerk tot zijn recht.

De onthoofding van Johannes de Doper is het enige werk dat Caravaggio signeerde. De gruwelijke scène licht op tegen de donkere achtergrond. Er vormt zich een dieprode plas bloed.

Welkom in het theater, de toneelspot is afgesteld, de voorstelling begint. Zelfs als je het oratorium helemaal verduistert, komt er nog licht uit het schilderij.

De Orde van Malta heet voluit de Soevereine Militaire Hospitaalorde van Sint-Jan van Jeruzalem, van Rhodos en van Malta. Haar oorsprong is verbonden met de kruistochten. Ze ontstond in 1023 in een hospitaal (een verzorgingscentrum voor pelgrims) gewijd aan Johannes de Doper, in Jeruzalem. De leden waren vroeger edellieden die een gelofte van armoede, kuisheid en gehoorzaamheid aflegden. In haar geschiedenis is de orde vaak verhuisd.

Nadat de ridders gevlucht waren op rhodos, schonk Keizer Karel hen in 1530 het eiland Malta. De keizer zag de ridders als bondgenoten in de strijd tegen de Moren. Vandaag zetelt de Orde in het Palazzo di Malta in Rome. Op Malta bezit ze het Fort St. Angelo in Birgu. Je kan de Orde het best vergelijken met het Vaticaan. Ze wordt door 94 landen erkend als een soevereine staat (maar dan zonder grondgebied), onderhoudt diplomatieke betrekkingen en zetelt als waarnemer in de Verenigde Staten. De moderne ridders houden zich vooral bezig met ziekenzorg en hulp bij rampen of oorlogen.

Rond Valletta klitten de woonkernen samen tot één agglomeratie. Paola zou een buitenwijk of een groot dorp kunnen zijn. Doodgewone rijhuizen.

Het laatste wat je hier verwacht, is een trap die afdaalt naar de wieg van de beschaving. De ondergrondse ruimtes van het Hypogeum van Hal Saflieni lichten pas op als ons groepje bezoekers ze betreedt.

Muren, pilaren, dwarsbalken en portalen zijn uit de rotsen gehakt. Glad, regelmatig, trefzeker. Een titanenwerk, zelfs met de huidige technologie. Maar het bouwjaar is 3.700 voor Christus. En Malta heeft nog twintig oeroude tempels.

De site op Gozo heet Ggantija: niet gebouwd door herders, maar door giganten. En toch waren het mensen. Hun schedels zijn gevonden in het Hypogeum.

Ze hebben het verfijnde beeldje van de Slapende Dame nagelaten. En muurschilderingen in oker.

Deze mensen hebben het eerste gebouw in de geschiedenis gebouwd, duizend jaar voor Stonehenge en de piramides. Dit is hun handtekening.

Om kippenvel tot in je tenen te krijgen. Of slippers zijn ongeschikt schoeisel in een grot bij dertien graden, dat kan ook.

Op zondag kijkt de barokkerk van Marsaxlokk uit op de vismarkt. Het zonlicht weerkaatst op de honingkleurige kalkstenen huizen langs de kade.

De meeste visverkopers zijn oude vrouwen. Ze hebben hun deel van de markt overspannen met doeken en luifels.

Zo blijft de vis lekker ‘friski’ – het eerste Maltese woord dat ik begrijp. Ik heb toch al friskiër gezien.

Zou de vis echt gevangen zijn met de kleurrijke houten sloepen die in de baai dobberen? De Maltezen komen alleszins gretig kopen. Niet alleen vis, maar ook koekjes, kleren, schoenen, een ijsje.

Ik waan me op een Arabische soek in een decor van Siciliaanse barok. Met rustige mensen die een Brits flegma uitstralen. Ha, zeggen sommigen, wij stammen af van de Feniciërs.

Kijk goed naar de luzzu, de houten boten op de baai. Zie je het paar ogen op de boeg? Een gebruik dat we geërfd hebben van de Feniciërs.

De grote zeevaarders uit de Oudheid koloniseerden Malta om gebruik te maken van de natuurlijke havens: Marsaxlokk in het zuiden, het huidige Valletta in het noorden.

Zelfs een proud Valletta boy ruilt de stad al eens graag voor het strand of het platteland. Hij is niet alleen. Toestanden bij de ferry naar Gozo in het weekend! Na de oversteek halen velen hun favoriete snack af bij Mekren’s Bakery in het dorp Nadur.

De familie Butdigieg werkt zich uit de naad in de warme keuken. Anthony schuift de ftira in de honderd jaar oude houtoven, Nancy belegt de platbroden en bedient de klanten. Er is geen winkel. De kassa staat in de keuken.

Iedereen spreekt Maltees, een Arabische taal die je met Latijnse tekens schrijft. Platbrood is universeel rond de Middellandse Zee. ‘Dit is de pizza van Gozo’, zegt Nancy.

‘Ik maak hem al sinds mijn dertiende.’ De pizza heeft een gat in het midden en is belegd met aubergine, ricotta, zongedroogde tomaten, uien, varkensvlees, olijven, eieren… Soms zijn de combinaties stevig, om niet te zeggen barok.

De trots van Nancy is haar deeg. ‘Om traditioneel brood te maken staan we om vier uur op. Dan kan het deeg lang rijzen. We houden altijd deeg opzij voor het volgende deeg. Zo krijg je de smaak van het huis. Het moederdeeg noemen we dat. Maltees deeg kan zo vierhonderd jaar meegaan.’

We eten soezen met ricotta en rozijnen op de stoep. Kinderen voetballen op straat. De ridders van de Orde van Malta dachten dat de bevolking Arabisch was.

Daar keken ze tegen op. Tot ze in de toenmalige hoofdstad Mdina even hartelijk werden ontvangen als wij. Daarna wilden ze graag blijven en de strategische havens benutten die de Feniciërs al hadden gebruikt.

Joseph Spiteri stopt de steen weer op zijn plek in de muur. ‘Zo doe je dat’, zegt hij. ‘Net een grote puzzel.’ Zijn olijven, wijndruiven en sinaasappels groeien op landbouwterrassen. Zodra je Valletta verlaat, zie je muurtjes. De vesting van Mdina troont op een heuvel boven de terrassen. Op Gozo is de citadelrots van Victoria het oriëntatiepunt.

Al sinds de Arabische tijd houden muren van droge steen de vruchtbare bodem vast. Joseph schakelt experts in om dat erfgoed te onderhouden. Hij vindt plattelandstradities even waardevol als kunstschatten. ‘Wist je dat er tien Maltese dierenrassen zijn?’ Op het domein Ta’Mena restaureert de familie Spiteri dus het platteland.

Tegen de zomer wil Joseph gastenkamers openen en een pad aanleggen langs de Maltese dieren. Maar je bent nu al welkom. Als de winkel open is, mag je vrij rondlopen. Let op de schapenkaasjes die drogen en rijpen in de wind. Herken je de wilde kappertjes die tussen de rotsen groeien? Ruik de tijm en de rozemarijn, proef de honing, de bloedsinaasappelen en de wijn. De witte Marsamena wordt zelfs uitgevoerd naar België.

En ook het bijzonderste Maltese product is een exportverhaal. De Britten hebben Malta veranderd. Ze maakten van de eilanden hun economische en militaire draaischijf in de Middellandse Zee.

De bevolking explodeerde, vandaag rijd je links in de file. De olijfolie verdween bijna, want dat interesseerde de Britten niet. Maar de kunserva, de Maltese tomatenpasta, vonden ze lekkerder dan Amerikaanse ketchup of Italiaanse passata. De tomaat werd een belangrijke teelt.

Wat dreigt te verdwijnen, moet je nieuw leven inblazen, vindt Joseph. En wat goed is, moet je verbeteren. Zijn kunserva van zongedroogde tomaten vestigt qua smaak het wereldrecord tomaat in een potje.

Meestal ga je op Gozo naar het strand. Bij het Azuren Venster heeft de zee een natuurlijk zwembad en een brug gevormd in de rotsen: een dramatisch decor dat je kan herkennen in Game of Thrones.

Net buiten de badstad Marsalforn zie je een schaakbord van bassins langs de kust. Soms zie je Emanuel Cini over de smalle randen wandelen.

Twee emmers hangen aan de balk over zijn schouders. Hij bewaart moeiteloos zijn evenwicht, zoals een koorddanser met een lange stok.

De zee spoelt over de bassinranden, het water verdampt, Emanuel oogst het zout en beklimt het pad naar de deur in de rots. Daar verwerkt en verkoopt zijn familie al 185 jaar zout.

De bassins zijn vier eeuwen oud. Zelfs de Romeinen zouden hier al zout gewonnen hebben. Voor hen was Gozo het eiland van zout en honing.

Bij valavond steek ik in een dghajsa vanaf de kade van Valletta de Grote Haven over naar Birgu. De eerste ochtend heb ik boven op de rots gestaan, bij de bastions van Valletta. Daar heb je in Barrakka Gardens het klassieke uitzicht.

Naast je dalen de straten van Valletta af naar het fort. Aan de overkant liggen de Drie Steden Vittoriosa (of Birgu), Senglea en Cospicua. Tel de forten en de kerken en je weet al dat je weken zoet bent als je al het erfgoed wil bezoeken.

Ik ben op weg naar het jaarlijkse Birgufest. Tijdens het tweede weekend van oktober zijn alle straten, stegen en pleinen er verlicht met kaarslicht. De boot waarin ik vaar, lijkt op een gondel, maar zou van oorsprong Fenicisch zijn. Ik ga aan wal. Bij kaarslicht vervagen de versieringen van de barokke kerken en paleizen. Je weet niet zo goed meer waar je bent.

Een Italiaans wijkfeest waar een heel varken aan het spit wordt gestoken en waar mensen samen eten op het binnenplein van een palazzo? Een Arabische markt waar kramen tientallen soorten koekjes en gebak uitstallen? Een Brits mijnstadje waar de fanfare de kasseien uit de grond toetert? Ik kan zelfs artisanaal bier in Belgische stijl proeven. Overal zijn eetstandjes, podiums, terrassen, concerten, tentoonstellingen. Een massa volk en een feest dat tot na middernacht duurt. Dit kan alleen maar Malta zijn: een land dat veel groter is dan het lijkt.

Tekst Gert Corremans - Foto's Karl Bruninx

Dit artikel is verschenen in januari 2015.